Համառոտ ակնարկ

          Հիմնադրվելով 1943 թվին՝ ՀՀ ԳԱԱ լեզվի ինստիտուտը դառնում է նոր շրջանի հայերենագիտության կարևորագույն կենտ­րոնը, որտեղ համակարգված աշխատանքներ են ծավալվում լեզվի հետազոտության հիմնարար ուղղություններով, տասնամյակների ընթացքում ստեղծվում են գիտական մեծ արժեք ներկայացնող բազմաթիվ աշխատություններ, պատրաստվում են գիտա­կան հետաքրքրությունների լայն շրջանակ ունեցող և հմուտ լեզվաբաններ:                

           Ինստիտուտի տարբեր սերունդների գիտաշխատողներ զբաղվել և զբաղվում են հայոց լեզվի կառուցվածքի և գործառության, պատմության և համեմատական քերա­կանության ուսումնասիրությամբ, գրական արևելահայերենի և արևմտահա­յերենի քննությամբ, գիտնականների հետաքրքրությունների ոլորտում են նաև գրա­կան լեզվի կանոնարկման, տերմինաբանության մշակման, ուսուցողական լեզվաբա­նության հարցերը, կարևորվում է ստուգաբանական, երկլեզվյան, բարբառային բա­ռա­րան­ների և տերմինա­րանների ստեղծումը: Ինստիտուտի աշխատակիցները հեղի­նակել են ընդհանուր-տեսական և հայերենի կառուցվածքի ու պատմական զար­գացման առանձին հարցերի վերաբերող մենագրական ու խմբային աշխատութ­յուն­ներ, մշակել կամ առաջադրել են հայ քերականագիտության զարգացման համար կարևոր սկզբունքներ:            

            Զգալի աշխատանքներ են կատարվել ժամանակակից հայերենի քերակա­նական կառուցվածքի և գործառության հետազոտության ուղղությամբ: Այս ոլորտում լայն կիրառություն են ստացել ուսումնասիրության նոր, հատկապես կառուցված­քային, վիճակագրական, փորձառական մեթոդներ, լեզվի հետազոտության համա­կարգ­չային ծրագրեր, նոր և նորագույն տեխնոլոգիաներ: Բազմաթիվ մենագրություն­ներում ու ժողովածու­ներում լուսաբանվել են լեզվական կառուցվածքի տարբեր հարցեր, կատարվել է բառապաշարի, հնչյունական, հո­լովման և խոնարհման ենթա­հա­մա­կարգերի, քերականական առանձին կարգերի և առանձին խոսքի մասերի ուսում­նասիրություն: Այդ ամենի արդյունքները ամփոփված են «Ժամանակակից հա­յոց լեզու» եռահատոր ակադեմիական քերականության մեջ, որը պարունակում է լեզ­վական բոլոր մակարդակների մանրամասն նկարագրությունը: Նշանակալի են հայոց լեզվի զարգացմանը և կառուցվածքին, ժամանակակից հայերենի տեսու­թյան հիմունքներին, իմաստաբանությանը և բառակազմությանը (Գ.Ջահուկյան, Է.Աղա­յան), ժամանակակից գրական հայերենի քերականությանը, բային ու անվանական խոսքի մասերին, չթեքվող խոսքի մասե­րին, դրանց բառական ու քերականական հատկանիշների փոխհարաբերությանը (Ս.Աբրահամյան, Գ.Գարեգինյան), ժամանա­կակից հայերենի շարահյուսությանը, շարահյուսական կառուցվածքի առանձին միավորների, հարաբերությունների ու հասկացությունների (Վ.Առաքելյան, Ն.Պառ­նասյան), հնչյունաբանությանը, հնչյունային ու հնչույթային համակարգերին, շեշտի և հնչերանգի առանձնահատկություններին (Ա.Խաչատրյան, Ռ.Թոխմախյան, Ա.Արամ­յան) նվիրված հիմնարար աշխատությունները: Քննվել են նաև ժամանակակից հա­յե­րենի բառապաշարին, նրա զարգացման ու հարստացման միտումներին ու հնա­րա­վորություններին, նորաբանություններին, փոխառություններին ու պատճենումներին առնչվող հարցեր, հետազոտվել են բառակազմական ու իմաստաբանական իրո­ղու­թյուններ (Հ.Օհանյան, Ս.Էլոյան):   

           Ոճագիտության ասպարեզում կատարվել է գործառական ոճերի և քերա­կանական ու ձևաբանական ոճաբանության հարցերի քննություն (Ռ.Մկրտչյան):  Ստեղծվել են գեղարվեստական գրականության լեզվին վերաբերող աշխատութ­յուններ, քննվել են շարահյուսությանն առնչվող ոճաբանական հարցեր` դարձ­վածք­ների, արտահայտչական միջոց­ների, բառակազմության ոճական հնարավորութ­յուն­ները, հայերենի ժողովրդախոսակցական տարբերակային առանձնահատ­կութ­յուն­ները:    

           Մի շարք աշխատություններ են նվիրվել տեխնիկական, բժշկագիտական, հասարակա­կան-քաղաքական, գրականագիտական, թատերագիտական, լեզվաբա­նական, գյուղատնտեսա­կան, ռազմական, կրոնաեկեղեցական տերմինաբանության ծագման և զարգացման պատմու­թյանը: Գիտատեսական խնդիրների քննությանը զուգընթաց առաջին անգամ տերմի­նարաններ, տերմինաբանական բառարաններ են կազմվել գիտության նորագույն ճյուղերի գծով (ֆիտոցենոլոգիա, մոլեկուլային ֆիզի­կա, շրջակա միջավայրի պահպանություն, դիվանագիտու­թյուն, տարազանուններ), հրատարակվել են ‎ֆենոլոգիայի և գոյապահպանության հայե­րեն-ռուսերեն-անգլերեն բացատրական բառարանները: Կազմվել է «Հայոց լեզվի գիտատեխ­նիկական տեր­մի­նաբանություն բառարան-տեղեկատու»:

          Հայագիտության ավանդական ուղղությունների ընդլայնմանն ու զարգացմանը զուգըն­թաց հետազոտություններ են ծավալվել հանրալեզվաբանության, հոգելեզ­վաբանության (հրատարակվել է փոխաբերացման հոգելեզվաբանական վերլու­ծու­թյանը վերաբերող աշխատություն), տեքստի լեզվաբանության, մաթեմատիկական լեզվա­բանության ուղղություններով, զարգացման նոր մակարդակի է բարձրացել  փորձառական հնչյունաբանությունը և այլն:       

          Զգալի աշխատանքներ են կատարվել ընդհանուր և համեմատական լեզվա­բանության բնագավառում:  Ստեղծվել են ընդհանուր և համեմատական լեզվաբա­նության հարցերին և պատմությանը նվիրված հիմնարար աշխատություններ (Հ. Ա­ճառ­յան, Գ.Ղափանցյան, Է.Աղայան, Գ.Ջահուկյան): Կարևոր արդյունքներ են ձեռք բերվել ընդհանուր լեզվաբանական կաղապարի մշակ­ման, լեզվական միավորների ու մակարդակների փոխհարաբերության, լեզվաբանական կարգե­րի սահմանման ու դասա­կարգման, լեզուների հեռավոր ցեղակցության ուսումնասի­րության և նոստ­րատիկ լեզվաբանության ուղղությամբ: Քննության են առնվել հայերենի և Առաջավոր Ասիայի հին լեզուների առնչությունները, հարևան հնդեվրոպական և ոչ հնդեվ­րո­պական լեզուների հետ հայերենի բազմապիսի շփումները (Գ.Ջահուկյան, Գ.Ղա­փանց­յան, Լ.Հովհաննիսյան, Վ.Համբարձումյան, Մ.Աղաբեկյան): Կարևոր է նաև լեզվի ձևայնացված քննության սկզբունքների և մեթոդների մշակումը և դրանց կիրառումը հայոց լեզվի կառուցվածքի ուսումնասիրության մեջ (Ռ.Ուռուտյան, Լ.Հովսեփյան, Վ.Ջիհանյան):       

           Կատարվել են ուսումնասիրություններ` նվիրված լեզուների տիպաբանու­թյանը և պրագ­մալեզվաբանությանը (Է.Աթայան):       

  Լայն ուշադրության են արժանացել հայ լեզվաբանության պատմության հար­ցերը: Հրատարակվել են հայ լեզվաբանության և հայ քերականության պատմությանը նվիրված աշխատություններ (Գ.Ջահուկյան, Է.Աղայան, Գ.Սևակ): Մենագրություն­ներ են նվիրվել լեզ­վաբանության զարգացման առանձին բնագավառների:       

           Նշանակալից են ձեռքբերումները հայոց լեզվի պատմության ուսումնա­սիրության բնագավառում: Հավաքվել է փաստական հարուստ նյութ, ստեղծվել են ինչպես հայոց լեզվի ամբողջական պատմությանը (Հ.Աճառյան, Ս.Ղազարյան), այն­պես էլ նրա զարգացման առանձին շրջանների և առանձին բնագավառների վերաբե­րող աշխատություններ (Գ.Ջահուկյան, Վ.Առաքելյան, Ա.Աբրահամյան, Ս.Ղազարյան, Է.Աղայան, Լ.Հովսեփյան, Ա.Սարգսյան): Ուշադրության կենտրոնում են եղել այն­պի­սի հիմնարար հարցեր, ինչպիսիք են հայերենի զարգացման փուլերի ժամանա­կա­գրա­կան սահմանների և բնորոշ առանձնահատկությունների որոշումը, գրական լեզուների ձևավորման և գործառության, նրանց բարբառային հիմքերի զարգացման ու մշակման հիմնական միտումների բացահայտումը (Գ.Ջահուկյան, Լ.Հովսեփյան, Վ.Համբարձումյան):   

           Լեզվի պատմաբանները ավելի ու ավելի հաճախ են անդրադառնում   գրա­բարի, միջին հայերենի, վաղ աշխարհաբարի բառապաշարային շերտերին, դրանց գործառական առանձնահատկություններին, իմաստային խմբերին: Բազմակողմա­նիորեն քննվել է Vդ. մատենագրության բառապաշարը, դիտարկվել են նաև թարգմա­նա­կան գրականության բառապաշարի ոճական, ժանրային յուրահատկությունները՝ թեմատիկ բազմազանությամբ հանդերձ: Ի հայտ են բերվել հարյուրավոր նոր բառեր, որոնց ստուգաբանությունը, իմաստների ճշտումը, գործառական նրբերանգների պար­զա­բանումը մեծ կարևորություն ունեն լեզվի պատմության համար: Արժեքավոր են Vդ. գրաբարի և հայ թարգմանական  գրականության բառապաշարին, գրաբա­րի բառապաշարի իմաստային խմբերի քննությանը, Նոր հայկազյան բառարանում չվկայված բառերին  (Լ.Հովհաննիսյան), հայոց լեզվի համեմատական բառագիտութ­յա­նը և լատինաբան հայերենին   (Վ.Համբարձումյան) նվիրված մենագրությունները: Ավարտվել է VI-VIII դդ. հին հայերենի լիակատար էլեկտրոնային բառարանի կազ­մումը (Ա.Սարգսյան):       Հայոց լեզվի պատմության ուսումնասիրության ոլորտում հատկապես արժեքավոր է միջին հայե­րենի պատմությանը նվիրված «Ակնարկներ միջին գրական հայերենի պատմության» երկհատոր աշխատությունը (Հ.Մուրադյան, Լ.Հովսեփյան, Մ.Մուրադյան, Ս.Անթոսյան, Պ.Վարդապետյան, Լ.Կարապետյան):        

           Ընդհանուր առմամբ` տարաժամանակյա հայեցակետով լուսաբանվել են լեզ­վական կառուցվածքի առանձին մակարդակների, ինչպես նաև քերականական առան­ձին կարգերի և առանձին խոսքի մասերի զարգացման հարցերը: Հնչյունական, հոլովման, խոնարհման համակարգերի, բառակազմության պատմական հետազո­տությունների արդյունքները ամփոփվել են «Հայերենի պատմական քերա­կա­նություն» երկհատորյակում:     

           Մեծ ծավալի աշխատանք է կատարվել հայ բարբառների ուսումնասիրության ուղ­ղությամբ (Հ.Աճառյան, Ա.Ղարիբյան, Հ.Մուրադյան, Է.Աղայան, Վ.Պետոյան, Ս. Բաղ­դասարյան, Ռ.Բաղրամյան, Կ.Դավթյան և ուրիշներ): Հրատարակվել են բազ­մաթիվ բարբառների վերաբերող մենագրություններ, մշակվել են հայ բարբառների հնչյունական, տիպաբանական և բազմահատկանիշ դասակարգման սկզբունքները (Ա.Ղարիբյան, Գ.Ջահուկյան):    

          Բարբառագիտական ուսումնասիրությունների բնագավառում նշանակալից է հայերենի բարբառագիտական ատլասի ստեղծման ձեռ­նարկումը: Կատարվել է ատլասի վերաբերյալ նյութերի հավաքում թե՛ Հայաստանում և թե՛ նրա սահման­ներից դուրս գտնվող հարյուրավոր վայրերից, ինչպես գրավոր, այնպես էլ բանավոր աղբյուրների հիման վրա, ընթանում են այդ նյութերի դասդասման, ուսումնասիրման և նկարագրության աշխատանքներ: Միաժամանակ նպատակ է դրված վերականգ­նելու բարբառների աշխարհագրական տեղաբաշխման պատմական պատկերը և, մասնավորապես, ցույց տալու հայ բարբառների` մինչև 1915թ. եղած վիճակը: Ստեղծ­վել է «Հայերենի տարածքային տարբերակների շտեմարան», որը քարտեզագիր հա­մա­կարգերի համակցությամբ հնարավորություն կտա կազմելու բարբառագիտական քարտեզներ: Մշակվել է նաև հայերենի բարբառների հնչագրերի  հիմնօրինակը:   

          Փորձարկվել են հայերենի բարբառների բառիմաստային և բառային զուգա­բանու­թյուն­ների տեղեկատվական հենքերը: Դրանք լիովին բավարարում են առա­ջադրվող պահանջները. լեզվա­բանը անհրաժեշտության դեպքում կարող է դիտար­կել` ա) հենքում գրանցված խոս­վածքը կամ խոսվածքները, բ) ատլասի ծրագրով տրված գրական եզրի բառային ծավալումը խոս­վածքում կամ խոսվածքներում, գ) ատլասի ծրագրով տրված գրական եզրի և նրա բարբա­ռային համարժեքի ծավալումը խոսվածքում կամ խոսվածքներում:    

         Հարուստ ավանդույթներ ունի հայ բառարանագրությունը: Հայերենա­գիտության այս բնագավառը լեզվի ինս­տիտուտը համալրել է բացատրական, երկ­լեզվյան-թարգմանական բառարաններով, ստեղծել հո­մանիշների, հականիշների, լեզ­վա­բանական, շրջուն (հանգաբառարան), հաճա­խականության, տարբեր հեղինակ­ների լեզվի, բարբառային, տերմինաբանական, հայոց լեզվի նորաբանություն­ների, ուղղագրական բառարաններ: Հրատարակվել են Ստ. Մալխասյանցի «Հայերէն բացա­տրական բառարանը» (քառահատոր, ՍՍՌՄ պետ. մրցանակ` 1946 թ.),  «Ժամանա­կակից հայոց լեզվի բացատրական բառարանը» (քառահատոր), «Ռուս-հայերեն» (քառահատոր) և «Հայ-ռուսե­րեն» թարգմանական բառարանները, բարբառային բա­ռե­րի (յոթ հատոր), լեզվաբանական, հայոց լեզվի հաճա­խականության, գոյապահ­պանության, ‎ֆենոլոգիայի հայերեն-անգլերեն-ռու­սերեն բացատրական բառարան­ները: Ռուս-հայերեն բառարանի համար Ա.Ղարիբյանը 1972թ. արժանացել է ՀԽՍՀ պետական մրցանակի: Հրատարակվել են հայ բառարանագրության պատ­մու­թյանը (XVII դ. վերջ-XIX դ. ) և գրաբարի բառարանագրությանը (Գ.Թոսունյան) նվիրված մենագրու­թյուննե­ր:     

       1962 թ. ինստիտուտում կազմվում և հրատարակվում են հեղինակային համա­բար­բառ­ներ, որոնցում այբբենական կարգով ներկայացվում են տվյալ երկի բոլոր բառերը` համապատասխան գործածություններով: Համաբարբառներն անհրաժեշտ սկզբնաղբ­յուրներ են լեզվաբանության, գրականագիտության, պատմագիտական, ազգագրագիտական հետազոտությունների համար: Լույս է տեսել գրաբար ինք­նու­րույն գրականության հեղինա­կային համաբարբառների ավելի քան 40 հատոր, պատ­րաստ են մի շարք համաբարբառների էլեկտրոնային տարբերակները:     

         Աշխատանքներ են ընթանում հայերենագիտական ուսումնասիրությունների մեջ նոր և նորագույն տեխնոլոգիաների կիրառման ուղղությամբ, մասնավորապես՝ ԳԱ ինֆորմա­տիկայի և ավտոմատացման պրոբլեմների ինստիտուտի հետ համատեղ մշակվել է հայոց լեզվի համակարգչային հիմնօրինակը: Ստեղծվել է ժամանակակից հայերենի (արևելահայ և արևմտահայ տար­բե­րակներ) բա­ռապաշարի, այլև գրաբարի` ձևաբանական բնութագրիչներով համա­կարգչային շտեմարան, որն օգտագործվում է գրաբար և աշխարհաբար տեքստեր խմբագրելու և սրբագրելու համար Abbyy  ‎‎‎‎ֆիրմայի FineReader համակարգում:  Մշակվել է ժամանակակից հայերենի բայերի շտեմարան Access  միջավայրում. բոլոր բայերի համար նշվում են  խոնարհման հարացույցը, ձևային բառակազմական կաղապարը, բա­ռարանային բնութագրերը: Համակարգը հնարավորություն է ընձե­ռում ավտոմատ կերպով առանձնացնել ցանկացած ձևույթ պարունակող, ցանկացած կաղապար կամ բնութագիր ունե­ցող  բառերի ամբողջությունը:    

         2003 թ. ինստիտուտը հրատարակում է «Լեզու և լեզվաբանություն» պարբերա­կանը, որի նպատակն էր անդրադառնալ առհասարակ լեզվի և լեզվաբանության առանց­քային և զար­գացման հեռանկարի տեսանկյունից առավել ուշագրավ խնդիր­ների և հարցերի լուսաբան­մանը (լույս է տեսել տասնմեկ համար):    

         Լեզվի ինստիտուտը կազմակերպել է միջազգային հայերենագիտական գիտաժողովներ, 2006 թ. կազմակերպում է «Ջահուկյանական ընթեր­ցումներ», նաև երի­տա­սարդ լեզվաբանների հանրապետական ամենամյա գիտական նստա­շրջաններ` հանրապետության  բուհերի, Արցախի ներկայացուցիչների, այլև արտ­երկ­րի հայագետների մասնակցությամբ:     

           Ինստիտուտի աշխատակիցները գործուն մասնակցություն են ունենում հան­րապետական և միջազգային գիտաժողովներին, գիտական խնդիրներից բացի՝ անդ­րադառնում են խոսքի մշակույթի բարձրացման, ուղղախոսության և ուղղագրության նորմավորման, հայոց լեզվի հարստացման, գրական հայերենի անաղարտության պահպանման հարցերին: Ներկայումս ՀՀ ԳԱԱ Հ.Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտն ունի յոթ  բաժին՝ արդի հայերենի, բարբառագիտության, հայոց լեզվի պատմության, կիրառական լեզ­վա­բանության, ընդհանուր և համեմատական լեզվաբանության, արևմտահայերենի: Սրանցում ընդգրկված ավագ, միջին և կրտսեր սերնդի՝ մոտ վեց տասնյակ գիտաշ­խա­տողները շարունակում են ուսումնասիրություններ կատարել հայերենա­գ­ի­տության ավանդական բնագավառներում՝ նաև նպատակ ունենալով ամբողջացնել գիտական մեծ արժեք ունեցող այնպիսի աշխատանքներ, ինչպիսիք են հայոց լեզվի քառահատոր պատմությունը (լույս է տեսել Գ.Ջահուկյանի հեղինակած՝ նախա­գրային ժամանակաշրջանին նվիրված հատորը), արևմտահայերենի համակողմանի նկարագրությունը, հայերենի պատմական եռահատոր քերականու­թյունը (լույս են տեսել պատմական հնչյունաբանությանը և բառագիտությանը նվիրված հատորները), հայ բարբառագիտական ատլասին վերաբերող ուսումնասիրությունները և այլն: Մյուս կողմից՝ աշխատանքներ են տարվում հետազոտական նոր խնդիրների առաջադրման, լեզվաբանական նոր մեթոդների և ուղղությունների արմատավորման ուղղությամբ (լեզվամշակութաբանություն, ճանաչողական լեզվաբանություն, լեզվի ձևականացված քննություն, խոսքի ավտոմատ վերլուծություն ու համադրություն, տեքստի մեքենական թարգմանություն և այլն):