Հայ լեզվաբանությունը հենվում է մի կողմից` հայ քերականական մտքի բազմադարյան պատմության վրա, որը մշտապես արտացոլել է իր ժամանակի համաշխարհային գիտության բարձր մակարդակը, մյուս կողմից` ժամանակակից հայրենական և արտասահմանյան լեզվաբանության նվաճումների վրա: Այն հատկապես բուռն զարգացում է ապրել ХХ դարում, երբ վերականգնվել է հայկական պետականությունը (1918 թ.), և հայոց լեզուն ձեռք է բերել Հայաստանի Հանրապետության պետական լեզվի կարգավիճակ` դրանից բխող գործառական համապարփակությամբ, զարգացման, կատարելագործման և ուսումնասիրման լայն հնարավորություններով: Հայերենը համակողմանի հետազոտության առարկա է դառնում լեզվաբանական տարբեր գիտակարգերի համար, որոնք քննում են նրա ծագման, պատմական զարգացման, ներքին կառուցվածքի և հասարակական գործառությունների հիմնահարցերը: Հետազոտություններ են կատարվում հայերենագիտության բոլոր բնագավառներում` հայերենի և այլ լեզուների զուգադրական ու համեմատական քննության, հայերենի տիպաբանական բնութագրման, պատմահամեմատական քերականության, բարբառագիտության, լեզվի տեսության ու պատմության, զարգացման տարբեր փուլերում նրա կառուցվածքի նկարագրության` հնչյունաբանության և հնչույթաբանության, բառագիտության, դարձվածաբանության, ոճագիտության, տերմինաբանության ու բառարանագրության: Մասնավորապես, կազմվում են բազմաթիվ բացատրական, թարգմանական (երկլեզվյան ու բազմալեզվյան), դարձվածաբանական, տերմինաբանական, հոմանիշների, հականիշների, հայկական անձնանունների, ազգանունների, Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների և այլ բառարաններ, որոնց մեջ հատկապես նշելի են Հ.Աճառյանի «Հայերեն արմատական բառարանը», Ս.Մալխասյանցի «Հայերեն բացատրական բառարանը», Է.Աղայանի «Արդի հայերենի բացատրական բառարանը», Ա.Ղարիբյանի «Հայ-ռուսերեն բառարանը», ՀՀ ԳԱԱ հրատարակած` «Ժամանակակից հայերենի բացատրական բառարանը», «Հայ-ռուսերեն բառարանը», «Ռուս-հայերեն բառարանը», «Հայոց լեզվի բարբառային բառարանը» և այլն: Ստեղծվում են ինչպես դպրոցական, այնպես էլ բուհական դասագրքեր ու ձեռնարկներ, ուսումնական բառարաններ ու տեղեկատուներ, հայերենի ինքնուսույցներ օտարալեզուների համար: ХХ դարի կեսերից սկսում են զարգանալ նաև հայ լեզվաբանության համար նոր բնագավառներ` հոգելեզվաբանությունը, հանրալեզվաբանությունը, կառուցվածքային լեզվաբանությունը, մաթեմատիկական լեզվաբանությունը և լեզվի ձևայնացված նկարագրությունը, հայերենի տիպաբանական-զուգադրական ուսումնասիրությունը, պատմական բարբառագիտությունն ու լեզվաբանական աշխարհագրությունը: Հայագետների ուշադրության կենտրոնում են նաև գրական լեզվի մշակման ու կանոնարկման, տերմինաշինության, խոսքի մշակույթի, ուղղագրության և ուղղախոսության հարցերը և գործնական-կիրառական բնույթի այլ խնդիրներ:
Եթե XIX դարում և XX դարի սկզբին հայագիտությունը հիմնականում զարգանում էր եվրոպական գիտական կենտրոններում, ընդ որում գիտնականների ուշադրությունը սևեռված էր լեզվի համեմատական ուսումնասիրությանը, ապա XX դ. 50-ական թթ. Հայաստանը դառնում է հայագիտության, հայերենի բոլոր դրսևորումների ու տարբերակների համակողմանի ուսումնասիրության առաջատար կենտրոն:
Մայրենի լեզվի ուսումնասիրության կողքին հայ լեզվաբանները զբաղվում են նաև այլ` հին ու ժամանակակից լեզուների քննությամբ: Հին լեզուներից հատուկ ուշադրություն են գրավում հին Առաջավոր Ասիայի, Բալկանյան թերակղզու և Փոքր Ասիայի լեզուները (իլիրերեն, հին մակեդոներեն, թրակերեն, դակամիզիերեն, փռյուգերեն, պալայերեն, խեթերեն, հայասերեն, կիմերերեն, հին պարսկերեն, ինչ-պես նաև ուրարտերեն, խուռիերեն, ակկադերեն, արամեերեն և այլն), որոնց հետ տարբեր ժամանակներում ծագումնաբանական կապեր կամ տարածքային շփումներ է ունեցել հայերենը, և որոնց ուսումնասիրությունը նպաստում է հայերենի պատմա-համեմատական քննությանը, նրա ծագման, հարևան ժողովուրդների հետ ունեցած լեզվական ու մշակութային առնչությունների խնդիրների պարզաբանմանը: Ժամանակակից եվրոպական լեզուները (անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, իսպաներեն, իտալերեն, հունարեն և այլն), որոնք դասավանդվում են դպրոցներում և բուհերում, ուսումնասիրվում են ինչպես դրանց դասավանդման մեթոդիկայի, այնպես էլ զուգադրական հետազոտության առումով տիպաբանական և համադրական լեզվաբանության համատեքստում: Նույնը վերաբերում է և ժամանակակից արևելյան լեզուներին` արաբերենին, պարսկերենին, թուրքերենին, որոնց ուսումնասիրությունը կարևոր է նաև մերձավորարևելյան տարածքում միջազգային հարաբերությունների զարգացման տեսանկյունից:
Պետք է հատկապես նշել հայ լեզվաբանների նվաճումները ընդհանուր լեզվաբանության ասպարեզում: Նրանք նշանակալից ավանդ ունեն ընդհանուր լեզվաբանական և փիլիսոփայական տեսական նշանակություն ունեցող այնպիսի հարցերի ուսումնասիրությունում, ինչպիսիք են` լեզվի և մտածողության, տրամաբանական ու լեզվաբանականկատեգորիաների, լեզվի և արտալեզվական իրականության փոխհարաբերությունը, լեզվական ու արտալեզվական աշխարհների ընկալման սուբյեկտիվ և օբյեկտիվ գործոնների դիալեկտիկան, աշխարհի լեզվական և հասկացական կաղապարների ստեղծումը, լեզվական նշանի իմացաբանական հարցերը, լեզվական նշանի էության բացահայտումը, լեզվական գիտակցության և լեզվական հաղորդակցման հիմնախնդիրները, ընդհանրական լեզվաբանական կաղապարի ստեղծումը և այլն: Լեզվաբանության տեսության ավելի մասնավոր հարցերից կարելի է նշել լեզվական մակարդակների, լեզվական միավորների ու նրանց տարբերակիչ հատկանիշների դասակարգումը, լեզվի ուսումնասիրության մեթոդների մշակումը, լեզվաբանական գիտակարգերի դասակարգումը և լեզվաբանության կառուցվածքի որոշումը, խոսքի մասերի ուսմունքի զարգացումը, շարահյուսական նվազագույն միավորի սահմանումը և այլն: Առաջադրվում և լուծվում են նաև կիրառական լեզվաբանության բնագավառի` փորձառական հնչյունաբանության, մեքենական թարգմանության, տեղեկատվական համակարգերի լեզվաբանական ապահովման և այլ խնդիրներ:
Այսպիսով` ներկայումս հայ լեզվաբանությունը լեզվաբանական գիտակարգերի մի համակարգ է, որի հիմնական ուղղություններն են հայերենի համակողմանի ուսումնասիրությունը, լեզուների զուգադրական-տիպաբանական հետազոտությունը, ընդհանուր և համեմատական լեզվաբանությունը: Այս ուղղությունները իրենց առաջնահերթ նշանակությունը պահպանել են նաև անկախ պետականության հաստատումից հետո, ընդ որում, հատուկորեն նշվում է հայոց լեզվի` որպես ազգային ինքնության պահպանման և Հայաստանի Հանրապետության հետագա անկախ զարգացման երաշխիքի, հետագա համակողմանի զարգացման և անարգել գործառության կարևոր ռազմավարական նշանակությունը: Ըստ այդմ` հայագիտության հիմնական խնդիրն է համարվում հայերենի ուսումնասիրությունը, կանոնարկումը, մշակումն ու կատարելագործումը, որի իրագործումը կարիք ունի ինչպես պետական հոգածության, այնպես էլ գիտական ու մեթոդական հիմնավորման: Ուստի, չնայած 90-ական թթ. սկզբներին գիտական ներուժի զգալի նվազեցմանը` կապված անցումային շրջանի քաղաքական և տնտեսական դժվարությունների հետ, հայ լեզվաբանությունը շարունակում է ձգտել հայագիտական հետազոտությունների ավանդական բնագավառների պահպանմանը և նոր ուղղությունների յուրացմանը: Եվ եթե նշված ժամանակաշրջանում նկատվում էր տեսական աշխատանքների որոշ կրճատում ի հաշիվ գործնական-կիրառական ուղղությունների (զանազան կարգի բառարանների, տեղեկատուների, ուսումնական ձեռնարկների, ինքնուսույցների, զրուցարանների կազմում և այլն), ապա վերջին տարիներս վերածնվում է հետաքրքրությունը լեզվաբանական լայն հիմնախնդիրների նկատմամբ, որոնք վերաբերում են լեզվի տարբեր կողմերին ու կառուցվածքային մակարդակներին, ինչպես նաև նրա տարածական, հասարակական ու պատմական տարբերակներին: Կատարվում են հետազոտություններ` նվիրված բարդ ու վիճելի խնդիրների լուսաբանմանը, որոնք առնչվում են հայերենի համեմատական քերականությանը (նախահայերենի վիճակ, ենթաշերտային երևույթներ, հին հայերենում հնդեվրոպական հերթագայությունների արտացոլում, համեմատական դիցաբանության փաստեր և այլն), պատմական զարգացմանը (արևմտահայ և արևելահայ գրական տարբերակների, մասնավորապես բանաստեղծական լեզվի կազմավորում ու զարգացում, լեզվական նորակազմություններ, բառապաշարի հարստացում սեփական բառակազմական եղանակների, փոխառությունների և պատճենումների միջոցով), լեզվական իրադրությանը Հայաստանում և սփյուռքում` պայմանավորված ժողովրդագրական գործընթացներով (երկլեզվություն ու բազմալեզվություն, գրական, խոսակցական և բարբառային տարբերակներ, դրանց փոխհարաբերությունն ու հասարակական պայմանավորվածությունը) և այլ բնագավառների:
Ընդհանուր լեզվաբանության բնագավառում նշանակալից նվաճում պետք է համարել համընդհանուր լեզվաբանական տեսության մշակումը, նշանային համակարգերի ուսումնասիրությունը, հասկացական և քերականական կարգերի նոր մեկնաբանումը: Հոգելեզվաբանական հետազոտությունները ընթանում են լեզվագիտակցության, տրամաբանական և լեզվական կատեգորիաների ձևավորման, մայրենի և օտար լեզուների յուրացման մեխանիզմների, մտածողության լեզվամշակութային կարգայնացման, ինչպես նաև մանկան լեզվի զարգացման առանձնահատկությունների ուսումնասիրման ուղղությամբ:
Բարձր տեխնոլոգիաների զարգացմանն առնչվող առանձնահատուկ նշանակություն են ձեռք բերում մի կողմից` տեղեկատվական համակարգերի լեզվաբանական ապահովման` տվյալների հենքեր ու շտեմարաններ կազմելու, լեզվի ձևայնացված նկարագրության, խմբագրման ու սրբագրման ծրագրեր մշակելու, մյուս կողմից` հաշվողական տեխնիկայի օգտագործմամբ բազմազան գիտական ու կիրառական խնդիրներ լուծելու հարցերը (մեքենական թարգմանություն, զանազան բառարանների, այդ թվում էլեկտրոնային հեղինակային համաբարբառների ստեղծում, բարբառագիտական ատլասի կազմում և այլն): Վերջերս աշխատանքների աշխուժացում է նկատվում և այդ բնագավառներում:
Միջլեզվական և միջմշակութային շփումների սերտացմանն առնչվող, ինչպես նաև հայերենին չտիրապետող զգալի զանգվածների ներգաղթի հետևանքով առաջ են գալիս նաև անցանկալի լեզվական ազդեցություններ, անհարկի փոխառություններ, բացասական լեզվական ներթափանցումներ, խոսքի մշակույթի անկում և այլն, առանձնահատուկ կարևորություն են ստանում մայրենի լեզվի ուսուցման, գրական լեզվի մաքրության, հասարակության մեջ, այդ թվում մամուլի և զանգվածային լրատվամիջոցների խոսքի մշակույթի մակարդակի բարձրացման, ճիշտ լեզվագործածության խնդիրները: Այդ խնդիրների լուծումը պահանջում է ուշադրության կենտրոնացում գրական լեզվի հետագա կանոնարկման, բազմազան ուսումնամեթոդական գրականության ստեղծման, ուսուցման նոր տեխնոլոգիաների օգտագործման, ինչպես նաև ընդհանրապես պետական ճիշտ լեզվաքաղաքականության իրականացման վրա` պահպանելու համար հայերենի լայն գործածությունը և նրա բարձր մշակվածությունը, որը թույլ է տալիս այն համարելու ժամանակակից ամենազարգացած լեզուներից մեկը:
Լ. Հովսեփյան
բանասիրական գիտությունների դոկտոր
ԵՊՀ բանասիրական ֆակուլտետի
ընդհանուր լեզվաբանության ամբիոնի վարիչ
