2022 թ․ հաշվետվություն

 

       2022թ. ընթացքում լեզվի ինստիտուտում զգալի արդյունքներ են ձեռք բերվել հայերենի 11 բարբառախմբերից մեկի՝ Ղարաբաղ-Շամախիի կամ ծայրհյուսիսարևելյան միջբարբառախմբի բարբառային միավորների, դրանց լեզվական հատկանիշների, տարածագործառական յուրահատկությունների համակողմանի ուսումնասիրության ուղղությամբ: Նորովի արժևորվել ու մեկնաբանվել են բարբառախմբում ընդգրկված Ղարաբաղի, Հադրութի, Շամախիի, Բուրդուրի, Կռզենի, Մեհտիշենի բարբառների մի շարք իրողություններ, քննարկվել է Գորիսի բարբառային միավորի կարգավիճակի խնդիրը, կատարվել են դիտարկումներ «Արցախ» տեղանվան ստուգաբանության շուրջ, քննության են ենթարկվել բարբառախմբի բայական, դերանվանական համակարգերին, բառակազմությանն ու բառագործածությանը, բառապաշարին առնչվող հարցեր:  Անդրադարձ է կատարվել Արցախ-Սյունիքի խոսվածքների գործածությանը  Նախիջևանի տարածքում, բարբառային որոշ միավորներ ենթարկվել են համեմատական քննության: Փաստվել է  հայրենազրկված Կռզենի բարբառի գործածությունը ՀՀ Արարատի մարզի Սիս գյուղում: Վկայվել է Մեհտիշենի բարբառի գործածությունը Արցախի Հանրապետությունում, չնայած այն համարվել է մեռած բարբառ: Կարևոր է նաև Ղարաբաղի բարբառի հնաբանությունների հետազոտությունը, որը որոշակի նյութ է տալիս ոչ միայն բարբառային հայերենի, այլև հայոց լեզվի պատմության տարբեր հարցերի, քերականական այս կամ այն կարգերի առաջացման, նրանց զարգացման ընթացքի բացահայտման վերաբերյալ։ Հետազոտությունների արդյունքները հրապարակվել են ինստիտուտի կազմակերպած «Ղարաբաղ-Շամախիի կամ  ծայրհյուսիսարևելյան միջբարբառախումբ. արդի վիճակ, միտումներ և մարտահրավերներ» միջազգային գիտաժողովում, գիտական տարբեր հանդեսներում և ժողովածուներում։

        Ավարտին է հասցվել ուշ միջնադարում ստեղծված ձեռագիր բառարաններում ամբարված բառապաշարային նյութի ուսումնասիրությունը։ Հրապարակվել է «Նույնանիշների՝ XVIII դարից ավանդված ձեռագիր բառարանների քննություն» մենագրությունը, որը կարևոր նշանակություն ունի  հայոց լեզվի պատմության տարաբնույթ հարցերը քննելու դիտանկյունից: Առաջին անգամ հետազոտվել են Մատենադարանի ձեռագրացուցակներում վկայված հինգ ձեռագրեր, որոնք ամփոփում են նույնանիշների՝ XVIII դարից ավանդված ձեռագիր բառարաններ: Կարևոր է, որ բառարանային դիտարկումները հնարավորություն են ընձեռում առանձնացնելու նաև արդի հայերենում իմաստափոխված կամ իմաստային այլ երանգով առկա բառեր։

 

        «Հայ բարբառների ուսումնասիրություն» թեմայի շրջանակում (ղեկ.` բ.գ.դ. Վ. Կատ­վալյան) կատարվել է հայ բարբառների պատմական շերտերի քննություն, ընդհանրացվել և նկարագրվել են բարբառային հայերենում հինհայերենյան շերտը ներկայացնող իրողությունները: Այդպիսիք դիտարկվել, մշակվել և դասդասվել են նաև բարբառախոս առանձին տարածքում՝ Նախիջևանի տարածքի բարբառային միավորներում: Համակողմանիորեն ուսումնասիրվել են Ղարաբաղ-Շամախիի կամ ծայրհյուսիսարևելյան միջբարբառախմբի բարբառային միավորների հնչյունաքերականական համակարգերը, բառապաշարը։ Դիտարկվել են տղամարդկանց և կանանց առնչվող իրողությունների բառային արտահայտությունները Բայազետի բարբառի օրինակով: Ուսումնասիրվել են Ճահուկ-Վայքի միջբարբառի բուսանունները։ Կատարվել է բարբառների բառիմաստային զուգաբանությունների, բառակազմական իրողությունների քննու­թյուն։ Դիտարկվել են Կարնո և Մշո բարբառների դրսևորումների որոշ առանձնահատկություններ հայ ժողովրդական հեքիաթներում: Կատարվել են կրոնափոխ համշենահայերի բառապաշարի հետազոտական աշխատանքներ, առկա նյութը համեմատվել է բարբառի այլ խոսվածքների ընձեռած նյութի հետ: Դիտարկվել և նկարագրվել են Սեբաստիայի բարբառի հնչյունաքերականական ու բառապաշարային առանձնահատկությունները: Քննության են ենթարկվել Նախիջևանի տարածքի՝ Արցախ-Սյունիքի խոսվածքները: Հադրութի բարբառի իրողությունները դիտարկվել են Ղարաբաղի և Մեղրիի բարբառների համեմատությամբ:

          Հետազոտությունների արդյունքները հրատարակվել են երկու մենագրություններում և հրապարակվել շուրջ չորս տասնյակ հոդվածներում ու զեկուցումներում:

        «Հայոց լեզվի պատմական զարգացման հարցեր» թեմայի շրջանակում (ղեկ.`բ.գ.թ. Գ.Մխիթարյան) վեր են հանվել ու մեկնաբանվել լեզվի զարգացման տարբեր փուլերում հայերենի բառային կազմի և քերականական կառուցվածքի մի շարք փոփոխություններ և դրանց օրինաչափություններ։ Շարունակվել է Ղարաբաղի (Արցախի) բարբառի բառային հնաբանությունների քննությունը։         Մասնավորապես քննվել են թվականական հնաբանությունները, որոնք նախագրային շրջանի կազ­մություններ են և գրաբարի համապատասխան միավորի համեմատությամբ դրսևորում են որոշ ձևակառուցվածքային առանձնահատկություններ։ Կատարվել է XII դարի երկերում առկա օտար ծագման բառերի դասակարգում և ուսումնասիրություն։ Հետազոտվել են Մատենադարանի ձեռագիր քերականություններ, ձեռագիր բառարաններ։ Ուսումնասիրության առարկա են դարձել «Հանդէս բանաստեղծաց» խորագրով ձեռագիր բառարանները (XII-XVI դդ.)։ Քննվել են հայերենի զարգացման տարբեր փուլերում բառապաշարի թեմատիկ խմբերը, միջին հայերենի մասնագիտական բառապաշարը (միջնա­դարյան բժշկարաններ)։ Աշխատանքներ են տարվել հայերենի և պարսկերենի համեմատական ուսումնասիրության ուղղությամբ։

         Հետա­զոտությունների արդյունքները ամփոփվել են երկու մենագրություններում և տասնյակից ավելի հոդ­ված­ներում։

         «Ընդհանուր ու համեմատական  և կիրառական լեզվաբանության հարցեր» թե­մայի շրջանակում (ղեկ.` բ.գ.դ. Վ. Համբարձումյան) ուսումնասիրություններ են կատարվել ընդհանուր ու կիրառական և  համեմատական ու տիպաբանական լեզվաբանության ոլորտներում: Հետազոտվել են լեզվամշակութաբանական հարացույցը և լեզվաբանական նորագույն ուղղությունները: Շարունակվել է հայ-արաբական և հայ-քարթվելական, հայ-գերմանական լեզվական առնչությունների քննությունը, կատարվել են բառա­քննական և ստուգաբանական ճշգրտումներ ու լրացումներ ստուգաբանական բառարանների մեջ:

          Հետա­զոտությունների արդյունքները արտացոլվել են երկու մենագրության մեջ և մեկ տասնյակից ավելի հոդ­ված­ներում:

          Կիրառական լեզվաբանության բնագավառում կատարվել է կիրառական և հա­մա­կարգ­չային լեզվաբանության խնդիր­ների քննություն։ Շարունակվել են  հետա­զո­տություն­ները հա­յե­­րենի փորձա­ռական հնչյունա­բա­նու­թյան բնագավառում:

         «Արդի արևելահայերենի և արևմտահայերենի ուսումնասիրման և կանո­նարկման խնդիրներ» թեմայի շրջանակում (ղեկ.` բ.գ.թ. Թ. Ասոյան) ուսումնասիրություններ են կատարվել հայերենի ոլորտային տերմինաբանության ուղղությամբ, քննվել են շարահյուսական միավորների և կապակցության եղանակների հարաբերակցությունները։ Արդի արևելահայերենի ուսումնասիրության ոլորտում աշխատանքներ են իրականացվել բառարանների և բառացանկերի կազմության ուղղությամբ: Հրատարակման փուլում է «Արդի հայերենի   ուղղագրական  բառարան»-ը: Քննվել է Մխիթարյանների հայերենագիտական գործունեությունը: Հետազոտվել են իրանական ծագման հատկական փոխառությունները,  հայերենի բժշկագիտական տերմինները, բառապաշարի շերտերի ոճական  կիրառությունները: Դիտարկվել են իմաստային առանձնահատկությունները «հագուստ» թեմատիկ խմբում: Կատարվում  է նաև չբառարանագրված բառերի հավաքման աշխատանք: Ուսումնասիրվել են իմաստային նորաբանությունները գրական արևմտահայերենում։ Շարունակվում են մշակվել արևմտահայերենի կանոնարկման և հատուկ անունների տառադարձման սկզբունքները։ Ուսումնասիրվել են նորաբանություններն ու օտարաբանությունները արևմտահայ գրական լեզվում:                                                                                                                                                    

       Հետազոտությունների արդյունքները ամփոփվել են մեկ մենագրության մեջ և մոտ երկու տասնյակ գիտական հոդ­ված­­ներում:

 

 

        «Շիրակի մարզի բարբառային համապատկեր» թեմատիկ ծրագրով՝ (ղեկ.՝ բ.գ.դ. Վ.Կատվալյան) հրապարակված գրականությունից, արխիվային նյութերից Շիրակի մարզի բնակավայրերի և բնակչության վերաբերյալ հավաքվել են անհրաժեշտ տեղեկություններ: Ուսումնասիրվել է մարզում գործածվող բարբառներին վերաբերյող հրապարակված գիտական գրականություն, կատարվել են արտերկրում կատարված համանման աշխատանքների հետազոտում, աշխատանքի մեթոդների ճշգրտում, հարցարանների և անհրաժեշտ այլ նյութերի նախապատրաստում: Իրականացվել են դաշտային աշխատանքներ Շիրակի մարզի 30 գյուղերում, հավաքվել է ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ բավականաչափ հարուստ նյութ, որի գրանցման և մշակման աշխատանքներն ընթացքում են: Դիտարկվել են դերանվանական, ածանցման մի շարք իրողություններ Շիրակի մարզի որոշ բնակավայրերի խոսվածքներում, կատարվել է անդրադարձ Կարնո բարբառի պատմական շերտերին: Հետազոտության որոշ արդյունքներ ներկայացվել են «Շիրակի պատմամշակութային ժառանգությունը. Հայագիտության արդի հիմնահարցեր» 11-րդ միջազգային գիտաժողովում, գիտական հանդեսներում: 

         «Հայերենի դերը և ուսուցման խնդիրները բազմալեզու միջավայրում» թեմայով՝ (ղեկ.՝ բ.գ.թ. Մ. Սարգսյան) դիտարկվել են բազմալեզու միջավայրում՝ մասնավորապես Լեհաստանի և Փարիզի հայկական համայնքների օրինակով, հայերենի լեզվավիճակը, զարգացման միտումները, ինչպես նաև հայերենը որպես երկրորդ լեզու կամ օտար լեզու դասավանդելու խնդիրները՝ որպես կիրառական լեզվաբանության ուսումնասիրության առարկա: Բազմալեզու միջավայրում հայերենի դերը և ուսուցման խնդիրները հետազոտելու նպատակով Լեհաստան և Ֆրանսիա գործուղումների ժամանակ հավաքվել են անհրաժեշտ տեղեկություններ  Կրակովում և Փարիզում ապրող լեզվական հանրույթի և գործառող լեզուների վերաբերյալ: Կատարվել է արխիվային նյութերի ուսումնասիրություն՝ օտարերկրյա գործընկերոջ աջակցությամբ, ինչպես նաև տարբեր համայնքների լեզվակիրների խոսքի հանրալեզվաբանական քննություն:

        «Հայերենի բառապաշարի ձևային նկարագրություն և համապատասխան էլեկտրոնային շտեմարանի ստեղծում» թեմատիկ ծրագրով՝ (ղեկ.՝բ.գ.թ. Մ. Սարգսյան) բարեփոխվել է հայերենի բառակազմության էլեկտրոնային շտեմարանը, որը գործում է համացանցային առանձին երկլեզու կայքում՝ www.formlang.am  հետևյալ հասցեի ներքո՝ https://formlang.am/hy: Վերամշակվել և թարմացվել է առաջին փուլում մշակված տվյալների շտեմարանը և համապատասխան ծրագրաշարը, ավելացվել են նկարագրության նոր դաշտեր, մուտքագրվել են նոր տվյալ­ներ, շտեմարանը համալրվել է նոր բառամիավորներով (շուրջ 30 %), վերջնական տեսքի է բերվել համացանցային կայքը:

        Ավարտվել են «Արդի հայերենի ուղղագրական բառարան»-ի, «Նոր բառեր»-ի Է պրակի կազմման և խմբագրման աշխատանքները, կատարվում է  «Հայերենի բարբառագիտական բառարան»-ի շարունակական համալրում նոր բառահոդվածներով, հրապարակվել են լեզվի ինստիտուտի բաժինների աշխատակիցների կոլեկտիվ մենագրություններ, գրական լեզվի կանոնարկման ու ուսուցման խնդիրներին առնչվող ձեռնարկներ:

       Հայերենի բառապաշարի ձևային նկարագրություն էլեկտրոնային շտեմարանում  շարունակվել է բառերի՝ դասական ուղղագրությամբ տարբերակների մուտքագրումը, որը թույլ է տալիս օգտատերերին նոր որոնումներ կատարել նաև դասական ուղղագրությամբ: Պատրաստվել է կայքից և համակարգից օգտվելու ուղեցույց, որի տեսագրված տարբերակը տեղ է գտել նաև յութուբյան ալիքում՝ https://youtu.be/bEbCjR4JGSc:

        Հրապարակվել է «ՀՀ ԳԱԱ ԼԻ Տեղեկագիրք 2021» գիրքը, որը ներկայացնում է 2021թ. ՀՀ ԳԱԱ Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտի գիտական աշխատանքները, աշխատակիցների հրապարակումների հիմնական բովանդակությունը  երեք լեզուներով և ձեռք բերված արդյունքները՝ ըստ հաստատության հիմնարար գիտական հետազոտությունների ուղղությունների:

 

 

 

 

           

   Դասագրքեր,  ուսումնական ձեռնարկներ

 

 

*Հոդվածները հրապարակվել են Հայերենագիտական հանրապետական գիտաժողովի նյութերի ժողովածուում, Ե., ՀՀ ԳԱԱ ԼԻ հրատ., 2022, 80 էջ: http://language.sci.am/sites/default/files/hayerenagitakan_hanrapetakan_gitazhoghovi_nyowter.pdf

 

*Հոդվածները հրապարակվել են «Ղարաբաղ-Շա­մախիի կամ ծայրհյուսիսարևել­յան միջբար­բառախումբ. արդի վիճակ, միտումներ և մարտահրա­վեր­ներ» միջազգային գիտաժողովի նյութերի Ժողովածուում,  Ե., ՀՀ ԳԱԱ ԼԻ հրատ., 2022, 316 էջ:

 

 

Այսպիսով, հաշվետու տարում ինստիտուտի գիտական գործունեության բոլոր ոլորտներում կա­տար­­ված   հետազոտությունների արդյունքները ամփոփված են 127 գիտական հրապա­րա­կում­ներում:

 Ինստիտուտի գիտական կադրերը համատեղությամբ աշխատում են ՀՀ բու­հե­րում և այլ կազմակերպություններում. ԵՊՀ` 3, ԵՊՀ Իջևանի մասնաճյուղ՝ 1, Գորիսի պետական համալսարան՝ 1, Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարան՝ 1, Խ. Աբովյանի անվ. ՀՊՄՀ` 2, Խ. Աբովյանի անվ. ՀՊՄՀ հենակետային վարժարան՝ 1, ՀԲԸՄ-ի հայկական համացանցային համալսարան՝ 1,  Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի Գևորգյան հոգևոր ճեմարան` 1, Վազգենյան հոգևոր դպրանոց`1, Մատենադարան՝ 1, Վ. Բրյու­սովի անվ. ԵՊԼՀ՝ 4, Հայ-ռուսական համալսարան`2, Մ. Հերացու անվ. ՊԲՀ՝ 1, Գավառի պետական համալ­սարան՝ 3, ԳԱԱ հնագիտության և ազգա­գրության ինս­տի­տուտ՝ 1, ԳԱԱ պատմության ինստիտուտ՝ 1, ՀՀ ԿԳՄՍ նախարա­րություն՝ 1, ԳԱԱ գիտակրթական միջազգային կենտրոն՝ 1, Երևանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիա՝ 1, Երևանի քաղաքապետարան՝ 1:

Ինստիտուտի գիտաշխատողները համագործակցում են ԳԱԱ պատմության, հնագիտության և ազգագրության ինս­տիտուտների, Մատենադարանի գիտաշ­խատողների, Գավառի պետական համալսարանի հայոց լեզվի ամբիոնի մասնա­գետ­ների հետ:

Ինստիտուտը ակտիվորեն մասնակցում է հանրապետությունում լեզվա­քա­ղաքական խնդիրների արծարծման, մշակման գործընթացներին:

 Ինստիտուտում ավանդույթ է դարձել Մայրենիի օրվան նվիրված միջոցառումների կազմակերպումը։ Հայոց լեզվի հիմնախնդիրներին էր նվիրված ՀՀ ԳԱԱ Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտի և Գավառի պետական համալսարանի կազմակերպած «Մայրենիի ուսումնասիրության և ուսուցման արդի խնդիրներ» խորագրով միջազգային առցանց գիտաժողովը, որ հրավիրվել էր Մայրենի լեզվի միջազգային օրը՝ փետրվարի 21-ին: Մասնակցում էին ոչ միայն Հայաստանի Հանրապետության և Արցախի, այլև աշխարհի մեկ տասնյակից ավելի երկրների 80-ից ավելի լեզվաբան-հայագետներ և գործիչներ: Համաժողովը հեռանկարներ բացեց համահայկական նոր միջոցառումների անցկացման, ծրագրերի իրականացման և արդյունավետ գործակցության համար:

Ինստիտուտում պարբերաբար կազմակերպվում են սեմինարներ, քննարկումներ, հրապարակային առցանց դասախոսություններ հանրապետության գիտական և կրթական ոլորտի ներկայացուցիչների, ուսուցիչների, ուսանողների, լեզվաբանների, մտավորականների համար: Լեզվական ու լեզվագիտական գիտելիքների տարածման ու գիտականորեն ճիշտ պատկերացումների ձևավորման հարցերը մշտապես լեզվի ինստիտուտի ուշադրության կենտրոնում են:

Գիտական աշխատանքների արդյունքները ներկայացվել են միջազգային և հան­րա­պետական գիտաժողովներում:

            Ինստիտուտը հրատարակում է «Լեզու և լեզվաբանություն», «Ջահուկյանական ընթերցումներ»,  «Լեզու և խոսք» գիտական հանդեսները, որոնք կարևոր նշանակություն ունեն հանրա­պետու­թյան գիտական կյանքում:

            Ինստիտուտի մի շարք գիտաշխատողներ մասնակցել են  հանրապետական և արտ­երկրում կազմակերպված գիտաժողովների (Խ. Աբովյանի անվ. ՀՊՄՀ հիմնադրման 100-ամյակին նվիրված հանրապետական գիտաժողով, «Ղարաբաղ-Շա­մախիի կամ ծայրհյուսիսարևել­յան միջբար­բառախումբ. արդի վիճակ, միտումներ և մարտահրա­վեր­ներ» միջազգային գիտաժողով, «Շիրակի պատմամշակութային ժառանգությունը. հայագիտության արդի հիմնահարցեր» 11-րդ  միջազգային գիտաժողով) և գիտական այլ միջոցառումների:

Ինստիտուտի աշխատակիցները ակտիվորեն մասնակցել են զանգվածային լրատվա­միջոց­ներում լեզվին ու լեզվաքաղաքականությանը վերաբերող քննարկումներին: Ինս­տի­տու­տին կից գործող Լեզվի երիտասարդ պաշտպանների խորհուրդը ներգրավված է  լեզվի անաղարտության համար կազմակերպվող աշխատանքներում։

Ինստիտուտի մի շարք գիտաշխատողներ գիտական համա­գործակցության ﬔջ են Վենետիկի համալսարանի հայագետների, Փարիզի Արևելյան լեզուների և քա­ղա­քա­կրթու­թյունների ինստիտուտի, Ս. Պետերբուրգի  և Մոսկվայի պետական հա­մալ­սարանի գիտաշխա­տող­ների, ԻԻՀ Փայամե Նուր համալսարանի «Applied Linguistics Research Journal» գիտական հանդեսի խմբագրական խորհրդի անդամների հետ:

Լեզվի ինստիտուտը գործակցության պայմանագրեր ու հուշագրեր ունի ինչպես հայաստանյան, այնպես էլ արտերկրի մի շարք գիտակրթական հաստատությունների հետ։ 2022թ. ՀՀ ԳԱԱ Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտի և  Արցախի պետական համալսարանի միջև կնքվել է համագործակցության հուշագիր՝ նպատակ ունենալով երկու հաստատությունների միջև հաստատելու և զարգացնելու գիտական կապեր, աջակցելու կողմերի համար ընդհանուր հետաքրքրություն ներկայացնող հիմնարար գիտական հետազոտությունների կատարմանը:

2022թ. ինստիտուտում հյուրընկալվել է Ֆրանսիայի Արևելյան լեզուների և քաղաքակրթությունների ազգային ինստիտուտի (ԻՆԱԼԿՕ) բակալավրիատի կրթության տնօրեն, Հայկական լեզվական ժառանգության թվայնացման նախագծի  ղեկավար, դոցենտ Վիկտորյա Խուրշուդյանը: Նա ներկայացրել է Հայկական լեզվական ժառանգության թվայնացման նախագծի շրջանակում ընթացող աշխատանքները: Ճշգրտվել են ՀՀ ԳԱԱ Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտի և ԻՆԱԼԿՕ-ի գործակցության շրջանակներն ու հնարավորությունները, ձեռք են բերվել գործնական պայմանավորվածություններ՝ իրականացնելու համատեղ հետազոտություններ և ծրագրեր հայերենագիտության ոլորտում:  

2022թ. լեզվի ինստիտուտի գիտաշխատողներից գործուղումների են մեկնել  Ֆրանսիա, Լեհաստան, Իտալիա, Ռուսաստանի Դաշնություն։ Գիտաշխատող Տորք Դալալյանը գործուղվել է Վենետիկ (08.08.2022-26.08.2022) որպես դասախոս՝ անցկացնելու «Հայագիտական միջազգային դասընթացքը»։ Գիտաշխատողներ Մերի Սարգսյանը և Սոնա Միքայելյանը գործուղվել են Փարիզ, Կրակով (20.10.2022 – 28.10.2022), Մերի Սարգսյանը և Սիրանուշ Հովհաննիսյանը՝ Նիժնի Նովգորոդ (31.10.2022 – 04.11.2022)՝ դիտարկելու բազմալեզու միջավայրում հայերենի լեզվավիճակը, զարգացման միտումները, հայերենը որպես երկրորդ լեզու կամ օտար լեզու դասավանդելու խնդիրները, ինչպես նաև մասնակցելու Ն. Լոբաչևսկու անվան ազգային հետազոտական համալսարանում կազմակերպված «Գիտությունն առանց սահմանների» խորագրով ԱՊՀ պետությունների երիտասարդ գիտնականների համաժողովին։

Ինստիտուտի գիտական ու կազմակերպական առօրյան կանոնավորապես ար­տացոլվում է համացանցային կայքում, որում կարելի է տեղեկություններ ստանալ բա­ժին­ների, գիտա­կան ու մասնագիտական խորհուրդների, միջոցառումների, հրա­պարակումների վերա­բերյալ։

 

 

 

                                                                           ОТЧЕТ

 Института языка имени Р. Ачаряна  НАН  РА в 2022 г.

 

        В 2022 году в Институте языка достигнуты значительные результаты в комплексном изучении карабахско - шамахинской диалектной группы - одной из 11 диалектных групп армянского  языка, или диалектных единиц крайней северо-восточной междиалектной группы и их языковых качеств, а также  во  всестороннем изучении пространственно-функциональных особенностей. По-новому были оценены и истолкованы ряд реалий карабахского, гадрутского, шамахинского, бурдурского, крзенского, мехтишенского диалектов, включенных в диалектную группу, обсуждена проблема  статуса горисской диалектной единицы, проведены наблюдения относительно этимологии топонима "Арцах", рассмотрены вопросы, касающиеся глагольных, местоименных систем, словообразования, словоупотребления и лексики в диалектных группах. Были затронуты вопросы об использовании арцахско-сюникских говоров на территории Нахичевана, некоторые диалектные единицы подверглись сравнительному анализу. Аргументировано использование диалекта Крзени, лишившийся родины, в селе Сис Араратской области РА. Было засвидетельствовано использование диалекта мехтишенского диалекта в Республике Арцах, хотя он считался мертвым диалектом. Важно также исследование архаизмов карабахского диалекта,  дает определенный материал не только о диалектном армянском языке, но и о различных вопросах истории армянского языка, о возникновении тех или иных грамматических категорий, о  выявлении процесса их развития. Результаты исследования были представлены на международной конференции "Карабах-Шамахи или крайне северо-восточная межъязыковая группа. современное состояние, тенденции и вызовы", организованной Институтом,  в различных научных журналах и сборниках. Важно также исследование архаизмов Карабахского диалекта, дающий определенный материал не только для диалектного армянского, но и для различных вопросов истории армянского языка, о возникновении той или иной грамматической категории, обнаружении и процесса их развития. Результаты исследований были опубликованы на международной конференции организованной институтом, "Карабах-Шамахи или крайняя северо-восточная междиалектная группа: современное состояние, тенденции и вызовы", а также в различных научных журналах и сборниках.

        Было завершено изучение лексического материала, хранящегося в рукописных словарях, созданных в эпоху позднего Средневековья. Издана монография "Исследование рукописных словарей синонимов, датируемых XVIII веком",  имеющаяся большое значение с точки зрения изучения различных вопросов истории армянского языка. Впервые были исследօваны пять рукописных словарей синонимов, упомянутые в списке рукописей Матенадарана. Важно, что словарные наблюдения дают возможность выявить слова, изменившие значение или имеющие другое значение в современном армянском языке.

          В рамках темы "Исследование армянских диалектов" (рук. д.ф.н. В. Катвалян) были изучены исторические слои армянских диалектов, обобщены и описаны языковые  реалии, представляющие древнеармянский слой в диалектном армянском языке. Такие реалии также наблюдались, разрабатывались и классифицировались в отдельном диалектоязычном ареале, особенно в диалектных единицах  Нахичеванской территории. Всесторонне изучены лексика и фонетико-грамматическая система диалектных единиц карабахско-шамахинской или междиалектной группы крайнего северо-востока.

         Было рассмотрено словесные выражения касающееся мужчин и женщин, на примере баязетского диалекта. Изучены  междиалектные названия растений Чагук-Вайка. Проведено исследование лексических супплетивизмов и словообразовательных  реалий. Выявлены некоторые особенности диалектов Карина и Муша в армянских народных сказках. Проведены исследования лексики вероотступнеческих амшенских армян, имеющийся материал сравнивался с материалом других говоров диалекта. Рассмотрены и описаны фонетические и лексические особенности себастийского диалекта. Были рассмотрены говоры Арцах-Сюника, Нахичеванской области. Особенности гадрутского диалекта рассматривались в сравнении с карабахским и мегриским диалектами.

Результаты исследований опубликованы в двух монографиях и около четырех десятков статей и докладов. 

         В рамках темы "Вопросы исторического развития армянского языка" (рук. к.ф.н. Г.Мхи­тарян) были выделены и интерпретированы ряд изменений в лексическом составе и грамматической структуре армянского языка и их закономерности на разных этапах развития языка. Продолжилось изучение диалектных архаизмов карабахского (арцахского) диалекта. В частности, рассматривались архаизмы числительных, которые представляют собой образования дописьменного периода и имеют некоторые морфологические и структурные особенности по сравнению с соответствующей единицей грабара.  Классифицированы и изучены слова иноязычного происхождения  в произведениях XII века. Были исследованы рукописные грамматики, рукописные словари Матенадарана. Объектом исследования стали рукописные словари (XII-XVI вв.) под названием "Андес банастегцац". Были рассмотрены тематические группы лексики на разных этапах развития армянского языка, профессиональная лексика среднеармянского языка (средневековые медицинские лечебники). Проделана работа по сравнительному изучению армянского и персидского языков.

Результаты исследований опубликованы в двух монографиях и  более десятке статей.

        В рамках темы "Вопросы общего, сравнительного и прикладного языкознания" (рук. д.ф.н. В.Ам­бар­цумян) проводились исследования в области общего, прикладного и сравнительно-типологического языкознания. Исследованы лингвокультурная парадигма и новейшие лингвистические тенденции. Продолжалось изучение армяно-арабских и армяно-картвельских, армяно-германских языковых отношений, в этимологические словари внесены лексико-этимологические уточнения и дополнения.

        Результаты исследований отражены в двух монографиях и в более десятке статей.

       В области прикладной лингвистики были рассмотрены проблемы прикладной и компьютерной лингвистики. Продолжились исследования в области экспериментальной фонетики армянского языка.

      В рамках темы "Вопросы изучения и нормализации современного восточноармянсого и западноармянского языков" (рук. к.ф.н. Т.Асоян) проводились исследования в направлении отраслевой  терминологии армянского языка, были рассмотрены соотношения синтаксических единиц и способы связи. В области изучения современного восточноармянского языка велись работы по составлению словарей и списков слов. "Орфографический словарь современного армянского языка" находится в процессе публикации. Рассмотрена арменоведческая деятельность Мхитаристов. Были исследованы экзотизмы иранского происхождения, армянские медицинские термины, стилистические применения  слоев лексики. Были рассмотрены структурные особенности восточноармянского и западноармянского языков, внесены корректировки в их описание. Рассмотрены семантические особенности  в тематической группе "одежда". Также ведется работа по сбору не словарных слов. Изучены семантические неологизмы в литературном западноармянском языке. Продолжают разрабатываться принципы регулирования западноармянского языка и транскрипции собственных имен. Были изучены неологизмы и иноязычнные слова в западноармянском литературном языке.

      В рамках тематического проекта "Диалектный обзор Ширакского марза" (руководитель: д.ф.н. В.Катвалян) из опубликованной литературы и архивных материалов были собраны необходимые сведения о населенных пунктах и ​​населении Ширакской области. Изучалась опубликованная научная литература касательно диалектов, употребляемых в области, проводились исследования аналогичных работ, выполненных за рубежом, скорректированы  методы работы, подготовлены анкеты и другие необходимые материалы.  В 30 селах Ширакского марза проведены полевые работы, собран достаточно богатый материал для исследования, ведется учет и обработка. Рассмотрен ряд местоименных и словообразовательных явлений в речи некоторых населенных пунктов Ширакского марза, выявлены исторические пласты Каринского диалекта. Некоторые результаты исследования представлены в книге "Историко-культурное наследие Ширака. Современные проблемы арменоведения" и на 11-й международной конференции, в научных журналах.

      В проведении темы "Роль армянского языка и проблемы обучения в многоязычной среде"  (рук.  к.ф.н. М.Саргсян) были рассмотрены языковая ситуация армянского языка, тенденции развития, а также армянский как второй язык в многоязычной среде (в частности на примере армянских общин Польши и Парижа), а также проблема преподавания армянского, как второго языка или как иностранного языка, как предмет изучения прикладной лингвистики. С целью исследования роли армянского языка в многоязычной среде и проблем преподавания во время командировок в Польшу и Францию ​​была собрана необходимая информация о языковом сообществе, проживающем в Кракове и Париже. Проведено изучение архивных материалов при поддержке зарубежного партнера, а также этнолингвистическое исследование речи носителей разных сообществ.

       В рамках тематического проекта "Формальное описание лексики армянского языка и создание соответствующей электронной базы данных" (рук. к.ф.н. М. Саркисян) усовершенствована электронная база данных лексики армянского языка, которая действует на отдельном двуязычном сайте www.formlang.am, по следующему адресу: https://formlang.am/hy. Разработанная на первом этапе база данных и соответствующее программное обеспечение были обработаны и обновлены, добавлены новые поля описания, введены новые данные, база дополнена новой лексикой (около 30%), доработан сайт.

4. Результаты прикладных работ

            Завершено составление и редактирование "Орфографического словаря современного армянского языка" и электронного выпуска "Новые слова ", постоянно пополняется новыми словарными статьями "Армянский диалектический словарь", изданы коллективные монографии сотрудников отделов Института языка, а также пособия, связанные с задачами обучения и регламентирования литературного языка.

       Описания форм армянской лексики в электронной базе данных продолжает пополняться вариантами слов с классической орфографией, что позволяет пользователям осуществлять новые поиски также с классической орфографией. Подготовлено руководство по использованию сайта и системы, видеоверсия которого также доступна на YouTube-канале: https:// ՝ https://youtu.be/bEbCjR4JGSc:

         Вышел в свет сборник "Ведомости Института языка имени Р. Ачаряна 2021", в котором представлены научные работы сотрудников Института языка имени Р. Ачаряна, проводимых в 2021 году, основное содержание публикаций опубликовано на трех языках  по  достигнутым результатам основных направлений научных исследований учреждения.

 

 

       In 2022, significant results have been achieved at the Institute of Language in the comprehensive study of the dialect units of one of the 11 dialect groups of Armenian, Karabakh-Shamakhi or the Far North-Eastern inter-dialect group, with its linguistic features and spatial-functional peculiarities.

        A number of realities of the Karabakh, Hadrut, Shamakhi, Burdur, Krzen, Mehtishen dialects included in the dialect group were newly evaluated and interpreted, the issue of the status of the Goris dialect unit was discussed, observations were made about the etymology of the place name "Artsakh", questions related to the verb and pronominal systems of the dialect group. word formation and word usage, and vocabulary were examined.

       Reference was made to the use of Artsakh-Syunik dialects in the Nakhichevan area, some dialect units were comparatively studied. The use of the depatriated Krzeni dialect in the village of Sis, Ararat Marz, RA, was confirmed. The use of the Mehtishen dialect in the Republic of Artsakh has been proved although it was considered a dead dialect. The research of the archaisms of the Karabakh dialect is also important, which provides certain material not only for the dialectal Armenian, but also for various issues of the history of the Armenian language, the origin of one or another grammatical category, and the discovery of its development process.

         The research outcomes were published in the proceedings of the international conference "Karabakh-Shamakhi or Far Northeast Inter-dialect Group: current state, trends and challenges" organized by the Institute, also in various scientific journals and collections.

       The study of the lexical material stored in the handwritten dictionaries created in the late Middle Ages has been completed. The monograph "Analysis of Synonyms, handwritten dictionaries passed from the 18th century" was published, which is of great importance from the aspect of examining various issues of the history of the Armenian language. It is important that dictionary observations provide an opportunity to identify words that have changed meaning or have a different meaning in modern Armenian.

      Compilation and editing of "Dictionary of Modern Armenian Orthography " and the volume 7 of "New Words" have been completed, the "Armenian Dialectical Dictionary" is being continuously updated with new words, co-authored monographs of the researchers of the Institute departments, and manuals related to regulation of literary language and teaching issues have been published.

Storing the word versions with classical spelling has been continued in the electronic database of the formal description of Armenian vocabulary units, which provides users with new search options of classical spelling. A guidebook to using the website and the system has been prepared, the video version of which is also available on the YouTube channel: https://youtube/bEbCjR4JGSc .

     "The  Yearbook 2021 of the Institute of Language, National Academy of Sciences of the Republic of Armenia" was published, which presents the scientific works of the H. Acharyan Institute of Language NAS RA, the main content of the publications authored by the Institute's researchers in three languages and the achieved results according to the fundamental scientific research directions of the institution in 2021.