Սույն թվականի փետրվարի 26-ին Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտի հայոց լեզվի պատմության բաժնի քննարկումը «Ագաթանգեղոսի «Հայոց պատմություն» երկի հայերե՞ն, թե՞ հունարեն լինելու հարցի շուրջ» թեման էր: Բաժնի ավագ գիտաշխատակից Օ. Խաչատրյանը հակիրճ ներկայացրեց Ագաթանգեղոսի «Հայոց պատմության» վերաբերյալ մի շարք նշանավոր գիտնականների տեսակետները, որ արժեքավոր այդ երկը թարգմանվել է միջնադարյան գրեթե բոլոր քրիստոնյա ժողովուրդների լեզուներով՝ հունարեն, արաբերեն, վրացերեն, հաբեշերեն, լատիներեն, պահլավերեն և մտել համաշխարհային մշակույթի գանձարանը: Հետաքրքիր է, որ 5-րդ դարի պատմիչ Ղազար Փարպեցին, այնուհետև Սեբեոսը վկայում են, որ երկը կոչվել է «Գիրք Գրիգորիսի», հետագա մատենագիրները այն կոչել են «Ագաթանգեղոս», որ թարգմանվում է «բարի հրեշտակ»: 1709 թ. առաջին անգամ տպագրվել է Կ. Պոլսում և Գրիգոր Մարզվանեցու ջանքերով կոչվել նաև Էջմիածնի հրատարակություն: Երկի հայերեն առաջին հրատարակությունը եղել է 1835թ. Վենետիկում: Տարակարծություններ կան բնագրի լեզվի վերաբերյալ, օրինակ՝ ըստ Լանգլուայի՝ երկի բնագիրը հունարեն է, հայերենը՝ նրա թարգմանությունը, մինչդեռ գերմանացի հայագետ Գուտշմիդը աներկբայորեն արձանագրում է, որ հայերենը բնագիրն է, իսկ հունարենը՝ նրա թարգմանությունը: Նա կարծում է, որ երկի գրողը 5-րդ դարի հեղինակ է, հայ եկեղեցական, բայց կասկածելի և օտարամուտ է գրքի առաջաբանը: 1902 թ. Նիկողայոս Մառը հայտնաբերում է երկի արաբերեն տարբերակը, ուսումնասիրելով այն՝ ենթադրում, որ գիրքը պետք է թարգմանված լինի հունարենից, որն էլ՝ մեզ չհասած մի հայերեն բնագրից: Նա ստեղծում է ամբողջական մի տեսություն, որի համաձայն Ե դարում եղել է Մ. Մաշտոցի ձեռքով կազմված «Ագաթանգեղոս»-ի առաջին խմբագրությունը, որը թարգմանվել է հունարեն, հետո՝ արաբերեն, այնուհետև մեզ է հասել իր հայերեն բնագրով և հունարեն թարգմանությամբ: Հատուկ անունների, քերականության, ոճի ուսումնասիրությամբ հայագետ Գարիտը հանգում է այն համոզման, որ երկը, անկասկած, հայկական մի կորած բնագրից է թարգմանված և հատկապես նշում է հայկաբանությունները, ոճական հայերեն ձևերը: 1909թ. Գ. Տեր-Մկրտչյանի, Ստ. Մալխանյանի և Ստ. Կանայանցի աշխատասիրությամբ լույս է տեսնում «Ագաթանգեղոսի» համահավաք քննական բնագիրը: Սակայն Մատենադարանում կան «հատակոտորներ», որոնք կարոտ են ուսումնասիրության, ձեռագիր պահպանակների ֆոնդում են՝ թիվ 689-ում. գոյություն ունեն նաև սլավոնական Հայսմավուրքներ, որոնք անտիպ են և հավանաբար պարունակում են «Ագաթանգեղոսի» նոր տարբերակներ: Երկի վերաբերյալ կա 213 գիտական լուրջ ուսումնասիրություն, սակայն սկզբնագրի հայերե՞ն, թե՞ հունարեն լինելու հարցը վերջնականապեսդեռևս լուծելու խնդիր է բանասերների համար:
